احمد بن خاقاناحمد بن عبیدالله بن یحیی بن خاقان (قرن سوم هجری قمری)، از درباریان و کارگزاران بنی‌عباس و مامور گرفتن مالیات در شهر قم بود. طبق گزارش علمای شیعه وی ناصبی بوده است. نجاشی او را جزء مصنفان ذکر نموده و برای او کتابی یاد کرده که در آن امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) را وصف کرده است. ۱ - معرفی اجمالیاحمد بن عبیدالله بن یحیی بن خاقان، از درباریان و کارگزاران بنی‌عباس، و پدرش وزیر و منشی متوکل (خلافت ۲۳۲-۲۴۷ هـ) و معتمد (خلافت ۲۵۶-۲۷۹ هـ) بود. علمای شیعه احمد را ناصبی و مخالف سرسخت اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) دانسته‌اند، با این حال در مجلسی از امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) تعریف و تمجید کرده است. محدثان امامیه گویند که احمد متصدی املاک و مامور گرفتن مالیات در شهر قم بود. ۲ - تمجید از امام حسن عسکریروزی در حضور او از علویان و عقاید آنان سخن به میان آمد، احمد گفت: من در سامرا کسی از علویان را از نظر رفتار، پاکدامنی، فضل، عظمت، وقار و نجابت همانند حسن بن علی (علیه‌السّلام) ندیدم. روزی نزد پدرم بودم که گفتند: ابومحمد ابن الرضا وارد می‌شود، سپس احمد تعریف می‌کند که چگونه پدرش از امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) احترام و اکرام کرده، به گونه‌ای که تعجب فرزند را برانگیخته است. از این‌رو، گوید که در خلوت از پدرم عبیدالله پرسیدم: آن شخص، که بود؟ پدرم گفت: او امام رافضیان، معروف به ابن الرضاست که اگر خلافت از میان بنی‌عباس بیرون رود، تنها شایسته او خواهد بود، سپس فضایل امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) و پدرش امام هادی (علیه‌السّلام) را برشمرد. این گزارش، طولانی است و در ادامه آن، کیفیت رحلت و تجهیز امام یازدهم از زبان احمد بیان شده و درباره جعفر کذاب و بدی‌های او سخن به میان آمده است. گویا این سخنان تبدیل به رساله‌ای شده یا خود احمد آنها را بر قلم آورده است که کتابی را در این مورد به او نسبت داده‌اند. ۳ - دیدگاه رجالیوننجاشی در فهرست خود از او نام برده و می‌گوید که اصحاب ما او را جزء مصنفان یاد کرده‌اند. او کتابی دارد که در آن، پیشوای ما ابومحمد عسکری (علیه‌السّلام) را وصف کرده است، ولی من این کتاب را ندیده‌ام. شیخ طوسی در کتاب رجال نام احمد را در ردیف کسانی که از ائمه روایتی ندارند، ذکر می‌کند و می‌گوید: او امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) را وصف کرده است. وی همین مطلب را در فهرست نیز آورده و از آن تعبیر به مجلس نموده و به نقل از عبدالله بن جعفر حمیری که راوی سخنان احمد است، تاریخ مجلس را سال ۲۷۸ هـ و در شهر قم ثبت نموده است، [۸]
طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۱۰۲.
بنابراین، شیخ طوسی در دو کتاب خود از مؤلف بودن احمد سخنی نگفته و به نظر می‌رسد تردید نجاشی نیز بجا بوده و احمد دارای کتابی نبوده است، بلکه شهرت این مجلس در بین امامیه باعث شده که گزارش آن مجلس را به عنوان کتاب تصور و تلقی کنند.۴ - مطالعه بیشتربرای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود. ۵ - پانویس۶ - منبعپژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۱۰، برگرفته از مقاله «احمد بن خاقان». |